ΖΩΡΖ ΜΕΛΙΕΣ

Με αφορμή τη παράσταση «Το Απίθανο Ταξίδι» στη Στέγη

Όταν εμείς οι ιστορικοί του σινεμά αναφερόμαστε στον Ζώρζ Μελιές, αναπόφευκτα ο νους πάει και στα αδέρφια Auguste και Louis Lumiere που διέπρεψαν την ίδια περίοδο με τον περιβόητο Γάλλο. Τα δύο αδέρφια θεωρούνται ως οι πραγματικοί πρωτοπόροι του σινεμά των οποίων τις τεχνικές καινοτομίες λέγεται πως έκλεψε ο Θωμάς Έντισον στην Αμερική για να φτιάξει το ‘κινετοσκόπιο’ το πρώτο μηχάνημα που έθετε σε γρήγορη κίνηση εικόνες για λίγα δευτερόλεπτα, πράγμα που αποτελούσε για το τέλος του 19^ου αιώνα υπερθέαμα. Για πολλούς ιστορικούς η Ευρώπη είναι το δημιουργικό κέντρο του σινεμά και των τεχνών εν γένει. Έτσι, η πρώτη κινηματογραφική ταινία θεωρείται η «Έξοδος των εργατών από το εργοστάσιο» του 1895, μια ταινία ενός λεπτού και 15 δευτερολέπτων στην οποία καταγράφεται η μαζική έξοδος ενός πλήθους αντρών και γυναικών από το εργοστάσιο Lumieres απ όπου έχουν μόλις σχολάσει.

Αν μη τι άλλο, μιλάμε για προπομπό του Ιταλικού Νεορεαλισμού και του σινέ βεριτέ. Μέσα στο κυκεώνα όμως της ιστορίας, ο Μελιές συχνά λαμβάνει μια υποδεέστερη θέση επειδή δεν ασχολήθηκε με τη καταγραφή της πραγματικότητας που αποτελούσε μοναδική και ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης και καλλιτεχνικής έκφρασης για τη πλειονότητα των ανερχόμενων σκηνοθετών ούτε όμως έθεσε τις βάσεις για τα μεγάλα κινηματογραφικά κινήματα του 20^ου αιώνα που μεταμόρφωσαν το σινεμά σε καλλιτεχνικό εκφραστικό μέσο. Αντ αυτού, ο Μελιές δημιουργούσε πρωτοποριακά εφέ και οφθαλμαπάτες για να μαγέψει το θεατή όπως ένας ταχυδακτυλουργός σήμερα στα show του Λας Βέγκας και έτσι θεωρείται πατέρας όχι κάποιου κινήματος αλλά της επιστημονικής φαντασίας, ενός δημοφιλούς είδους δηλαδή του κινηματογράφου.

Ο Μελιές δεν θεωρείτο κινηματογραφιστής μ’ ένα αντίστοιχο όραμα και φυσικά μια ματιά προς τον κόσμο. Δε θεωρείτο επίσης ως ένας σπουδαίος δημιουργός μιας και περισσότερο από κινηματογραφιστής και καλλιτέχνης, ήταν ένας τεχνίτης με παιχνιδιάρικη διάθεση που του άρεσε να δοκιμάζει τα όρια της αντίληψης με τα ειδικά εφέ που ο ίδιος είχε εφεύρει για να υπηρετήσουν το όραμα που είχε ως ο πρώτος σκηνοθέτης επιστημονικής φαντασίας. Βέβαια, στα τέλη του 19^ου αιώνα, η επιστημονική φαντασία δεν ήταν ακόμα ένα εμπεριστατωμένο κινηματογραφικό είδος μιας και τα είδη δεν είχαν εφευρεθεί ακόμη στα μεγάλα στούντιο του Χόλλυγουντ. Σήμερα, δεν μπορούμε παρά να κρίνουμε με το βλέμμα του ιστορικού που καταλογογραφεί και κρίνει από απόσταση με δεδομένα σύγχρονα όσο και τη εν λόγω εποχής.

Ο Μελιές ήταν ένας ταχυδακτυλουργός που απορτύπωνε διάφορα ‘τρικ’ στο κινηματογραφικό πανί μέσω της κάμερας και ενός φόντου πάνω στο οποίο σχεδίαζε σκηνικά βγαλμένα από τη φαντασία του Ιούλιου Βερν και στο οποίο «έπλαθε» papier-mâché φιγούρες όπως για παράδειγμα ένα φεγγάρι με μάτια και στόμα πάνω στο οποίο προσγειώνονται ατσούμπαλα οι πρώτοι αστροναύτες που είναι ντυμένοι σα Παριζιάνοι αριστοκράτες.  

Ο Μελιές είχε καταφέρει να μπερδέψει και εκπλήξει το ίδιο κοινό που ετράπη σε μαζική φυγή όταν έβλεπε στους κινηματογράφους την «Άφιξη του τραίνου στο σταθμό Cliotat» των Lumieres το 1895 φοβούμενο πως το τραίνο καταφτάνει μέσα στην ίδια την αίθουσα.

Το σινεμά καθ αυτό ήταν ένα μαγικό τρικ που μπορούσε να τρομάξει, συγκινήσει, εκπλήξει και αναστατώσει χιλιάδες κόσμου. Ο Μελιές όμως κατάφερε να φέρει εις πέρας κάτι εντελώς διαφορετικό και καινοτόμο για την εποχή του – να μεταφέρει στο πανί τις περιπέτειες και την έξαλλη όσο και προφητική φαντασία του Ιούλιου Βερν παράλληλα με εκατοντάδες ταινίες πολλές από τις οποίες έχουν χαθεί ή καταστραφεί. Βλέπετε, το πρώιμο σινεμά είναι πλέον αντικείμενο μιας κάποιας αρχαιολογικής έρευνας. Στο πλαίσιο αυτό, το έργο του Μελιές αποτελεί επαλήθευση της ιστορίας αλλά και ιστορική μαρτυρία μιας εποχής πνευματικής και τεχνολογικής ανάπτυξης και της ιδιοφυίας ενός εκκεντρικού τεχνίτη. Τα «ευρήματα» μας είναι μαρτυρία της γέννησης της επιστημονικής φαντασίας – και τι φαντασία! Όταν βλέπει κανείς το «Ταξίδι στη Σελήνη» του 1902 και καταφέρει να σκεφτεί και νιώσει όπως ο θεατής του πρώιμου 20^ου αιώνα, θα νιώσει την ίδια έκπληξη που νιώθει κανείς βλέποντας έναν ταχυδακτυλουργό όπως τον David Copperfield και να αναφωνεί: «μα πως διάολο το έκανε αυτό;» Και η αλήθεια είναι πως αν σας πω πως η απάντηση βρίσκεται κυρίως σε μακέτες που χειροτέχνησε ο ίδιος ο Μελιές και στη χρήση καπνού και σκιών, και πάλι ενδέχεται να μείνετε με την ίδια απορία. Γι αυτό και είναι διαχρονικό το έργο του. Πάνω απ όλα γιατί, σε μια εποχή έντονου κορεσμού όπου η επιστημονική φαντασία πλέον δεν πείθει ούτε ξαφνιάζει, ο θεατής βλέπει το έργο του Μελιές με μια νοσταλγία, μ ένα εντελώς διαφορετικό μάτι από εκείνο του θεατή που το πρώτο παρακολούθησε το 1902. Αυτό είμαι σίγουρος ένιωθε και ο Μάρτιν Σκορσέζε όταν έδωσε το 2011 σε δημοσιότητα τη πρώτη του τρισδιάστατη animation ταινία, το «Hugo» που εξιστορεί εμμέσως τα παιδικά χρόνια του Μελιές και τα πρώτα δημιουργικά του σκιρτήματα. ‘Αραγε, τι θα έλεγε o Μελιές για το 3D; Ομολογουμένως, θα μπορούσε να κάνει κάτι εντελώς καινοτόμο και, πάνω απ όλα, ψυχαγωγικό, που ο James Cameron δεν έχει καταφέρει ακόμα να εφεύρει παρ όλες τις καινοτομίες που εισήγαγε με το «Avatar» του 2010. Διότι η επιστημονική φαντασία σήμερα φαντάζει υπέρ διογκωμένη σαν να προσπαθεί να μας μουδιάσει αντί να μας ταξιδέψει και να παίξει με το κοινό όπως έκανε ο Μελιές που συνδύαζε το φανταστικό, το γκροτέσκο και το τρόμο με τη κωμωδία. Επομένως ο Μελιές ήταν πάνω απ όλα διασκεδαστής που ταξίδευε το κοινό του στο φεγγάρι πολύ πριν καν ο άνθρωπος καταφέρει να ταξιδέψει στο διάστημα. Ο Μελιές ήταν εν ολίγοις ο Ιούλιος Βερν του πρώιμου σινεμά, πολύ πριν την έλευση του ήχου, του τεκνικολόρ, των στούντιο (εργαζόταν, όπως αρμόζει σ έναν τεχνίτη στο ατελιέ του) και της ψηφιακής τεχνολογίας. Και ενώ δεν είχε τη διορατικότητα του Βερν, είχε τη θρασύτητα ενός γελωτοποιού και την εφευρετικότητα που εκείνος πρώτος αποτύπωσε και πάνω στην οποία γενιές σκηνοθετών και τεχνιτών πάτησαν.

Σήμερα βέβαια έχει άλλη αξία το έργο του Μελιές. Όπως προανέφερα, μιλάμε για αρχαιολογία του σινεμά όπου επιμελητές έχουν το δύσκολο έργο της αποκατάστασης παλιών και κατεστραμμένων μπομπίνων. Η εύρεση μιας μπομπίνας που αρχικά θεωρήθηκε χαμένη και που ενδεχομένως πωλήθηκε παλαιότερα σε κάποιο πλειστηριασμό, είναι σχεδόν όσο σπουδαία και σημαντική όσο ένα αρχαιολογικό εύρημα που χρονολογείται στο 400 π.Χ. Από καλλιτεχνική άποψη, οι ταινίες του Μελιές φαίνονται ίσως αφελείς και υπερβολικά παιχνιδιάρικες. Αν μη τι άλλο όμως το παιδικό κοινό, όπως συνέβη και με το «Hugo», θα το εκτιμούσε ιδιαιτέρως, και που το κακό κιόλας; Συχνά είναι πιο δύσκολο να εντυπωσιάσεις τα παιδιά παρά τους ενήλικες. Αν μη τι άλλο, ο Μελιές θα έπρεπε να διδάσκεται και να προβάλλεται στο σχολείο. Δείτε για παράδειγμα το «Ταξίδι στη Σελήνη», που, πέρα από κάποια βασικά συστατικά της επιστημονικής φαντασίας, έχει ένα παιχνιδιάρικο χιούμορ και τα συστατικά της περιπέτειας τύπου «Ιντιάνα Τζόουνς»:

- 

 Οι εξερευνητές πέφτουν πάνω στους γηγενείς του φεγγαριού οι οποίοι φυσικά είναι πολύ πιο γήινοι παρά εξωγήινοι. Το κυνηγητό οδηγεί σε διάφορα σκαμπανεβάσματα και αστεία «γκαγκ» και την επεισοδιακή επιστροφή στη Γή όπου έζησαν αυτοί καλά και μείς καλύτερα. Επομένως, μιλάμε και για παιδικό παραμύθι αλλά και μια πρώτη μορφή πλοκής στο σινεμά! Στο τέλος, με τη φαντασία που τον διακατείχε και την εμμονή του με το υπερπέραν και το διάστημα, ο Μελιές μάλλον δεν ήταν για το γήινο κόσμο.

Ξεκίνησα γράφοντας πως το όνομα του Μελιές δεν έχει ιστορικά συνδεθεί με την υψηλή τέχνη και το σινεμά ως μια ξεχωριστή μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης. Ίσως γιατί τα εντυπωσιακά εφέ και το χιούμορ του αποσπούσαν τη σκέψη του θεατή μακριά από τη διανοητική υπόσταση της υψηλής ποίησης των μεγάλων δημιουργών του πρώιμου σινεμά, των “auteur” όπως του Λουί Μπουνιουέλ, Σεργκέι Άιζενσταϊν, Έριχ Φον Στρόχαϊμ και του Μπάστερ Κήτον. Αν όμως κοιτάξετε προσεχτικά και λάβετε μια απόσταση από τη παιδική φαντασία, θα δείτε πως αυτή η θεωρία είναι εντελώς εσφαλμένη. Δείτε για παράδειγμα τη τρίλεπτη ταινία «Το Όνειρο του Αστρονόμου» από το 1898 πολύ πριν την έκρηξη του «Θωρηκτού Ποτέμκιν» ή του «Ανδαλουσιανού Σκύλου».

-

  Εδώ θα βρείτε την ασυνάρτητη λογική του σουρεαλιστή Μπουνιουέλ στα χέρια του οποίου το μοντάζ (η γραμματική και το συντακτικό του πρώιμου σινεμά) ήταν ένα μέσο επίκλησης του ονείρου και του φροϋδικού ασύνειδου. Μόνο που αντί για μοντάζ, ο Μελιές χρησιμοποιεί καπνό, οφθαλμαπάτες και μια πρώιμη εφαρμογή της stop-motion τεχνικής.

Στο «Όνειρο του Αστρονόμου» παρακολουθούμε την υλοποίηση, το ζωντάνεμα του ονείρου ενός αστρονόμου που θέλει να κατεβάσει το φεγγάρι και να το χαλιναγωγήσει – το όνειρο του ανθρώπου να ξεπεράσει τη γήινη του υπόσταση και να υλοποιήσει τον άφθαστο στόχο της σελήνης. Το έργο του Μελιές παρουσιάζεται σήμερα ως παιδικά αφελές και παιχνιδιάρικο αλλά είναι γεγονός πως πρώτος εκείνος ζωντάνεψε στο κινηματογραφικό πανί τις φιλοδοξίες του μοντέρνου Ευρωπαίου, της επιστήμης και την αγάπη για τη περιπέτεια και εξερεύνηση του αγνώστου. Ένας αστρονόμος που μοιάζει με το μάγο Μέρλιν (ψηλό τριγωνικό καπέλο, μανδύες, μακρύ γκρίζο μαλλί και γένια), βρίσκεται σ’ έναν πύργο όπου κεντρική θέση έχει ένα τεράστιο τηλεσκόπιο και μια υδρόγειος. Ξαφνικά, ένα σκίτσο της υδρογείου σ’ έναν μαύρο πίνακα ζωντανεύει και από κει και πέρα μια σειρά από φάρσες αναδεικνύουν τη ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης μιας και η αναζήτηση του αστρονόμου, το όνειρο του, οδηγεί σε απόλυτο και ξεκαρδιστικό χάος. Ξαφνικά, το φεγγάρι εμφανίζεται μέσα στο πύργο – μια μηχανική σφαίρα με μάτια και στόμα που ανοιγοκλείνει. Μιλάμε για μια πραγματικά γκροτέσκ μορφή που και σήμερα τρομάζει έτσι όπως πετάγεται στο κάδρο. Προτού προλάβει να συνειδητοποιήσει τι συμβαίνει, ο αστρονόμος παλεύει με το φεγγάρι που μασάει το τηλεσκόπιο του και «ξερνάει» δύο παιδάκια που προκαλούν περαιτέρω χάος – παιδικό όνειρο ή φευγάτη ανάμνηση μιας παιδικής ανεμελιάς και αφέλειας; Το φεγγάρι απομακρύνεται. Από μακριά συνεχίζει να μασάει και να γουρλώνει τα μάτια σαν να εμπαίζει το μάγο του οποίου το όνειρο/όραμα είναι πλέον ανεξέλεγκτο λες και το σύμπαν είναι τελικά χωρίς πειθαρχία και νομοτελειακή λογική. Ξαφνικά όμως το φεγγάρι μεταμορφώνεται σε μια γυναίκα/νύφη που γλιστράει από τα χέρια του αστρονόμου και εξαφανίζεται – φροϋδική φαντασία και φαντασίωση πολύ πριν τον Μπουνιουέλ! Το τηλεσκόπιο μεταμορφώνεται σε πανοπλία και αμέσως πάλι σε σαρκοβόρο φεγγάρι που καταπίνει τον αστρονόμο. Ένας δαίμονας (τυπική μορφή στο έργο του Μελιές) πετάγεται από το τεράστιο στόμα προτού εκδιωχθεί από μια γυναίκα-άγγελο που ομοιάζει την Αθηνά Παλλάδα – αναφορά στη λογική και σύνεση;. Ο αστρονόμος εμφανίζεται μέσα από πυκνό καπνό και αφού ικετεύσει τον άγγελο, τα πράγματα επιστρέφουν στη θέση τους με τον αστρονόμο στη πολυθρόνα να βρίσκεται σε βαθύ ύπνο.  Ήταν το όνειρο του ένα ηθικό δίδαγμα για τα όρια της επιστήμης και της αναζήτησης ή μήπως υπενθύμιση ότι το φεγγάρι είναι ένα άφθαστο όνειρο και ότι ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να αναζητάει όλη του τη ζωή αναπάντητα ερωτήματα; Όπως και να χει, το σινεμά του Μελιές όχι μόνο εγείρει αυτά τα ερωτήματα αλλά δίνει μορφή στο όνειρο του εξερευνητή, του μάγου, του αστρονόμου και του ανθρώπου της περιπέτειας. Το σινεμά είναι το ταξίδι της περιπέτειας και ο Μελιές ένας από τους πρώτους μύστες του.